W Urzędzie Marszałkowskim Województwa Pomorskiego 17 października 2018 r. odbyła się 6. edycja konferencji Zdrowy Pomorzanin pod hasłem Profilaktyka zaburzeń psychicznych dzieci i młodzieży. Wydarzenie skierowane było m.in. do dyrektorów, nauczycieli, pedagogów, psychologów, pielęgniarek szkolnych, pracowników samorządów oraz rodziców.
W trosce o zdrowie psychiczne uczniów
Konferencję otworzyli członek Zarządu Województwa Pomorskiego Paweł Orłowski oraz wiceprzewodnicząca Sejmiku Województwa Pomorskiego Hanna Zych-Cisoń. – Nawet 20 proc. dzieci ma dolegliwości, które spełniają kryteria jakiegoś zaburzenia psychicznego – podkreślił Paweł Orłowski. Zwrócił uwagę na to, że zdaniem psychiatrów dotyczy to zwłaszcza zaburzeń depresyjnych oraz autoagresji, które mogą poważnie zagrażać ich zdrowiu i życiu. – Coraz więcej osób zgłasza się do psychiatrów, psychologów i psychoterapeutów. To bardzo dobrze, że wzrasta świadomość społeczna – mówił Orłowski. Niestety coraz częściej stygmatyzacja dotyka uczniów. Powielane są stereotypy. Paweł Orłowski zaznaczył też, że pełne obłożenie mają szpitale psychiatryczne. Podkreślił ogromną rolę działań profilaktycznych. Na rodzicach, rodzinie, nauczycielach, ale też samorządowcach spoczywa duża odpowiedzialność w zakresie przeciwdziałania zaburzeniom natury psychicznej.
Prof. Wioletta Radziwiłłowicz z Uniwersytetu Gdańskiego mówiła o tym, jak ważny jest rozwój psychiczny od najmłodszych lat. Ryzyko wystąpienia zmian psychicznych jest funkcją wydarzeń życiowych. Oznacza to, że zarówno doświadczenia traumatyczne, jak i pozytywne kształtują człowieka i jego późniejsze losy. Na młody organizm ma wpływ rodzina, rówieśnicy, sytuacja życiowa, otaczający świat. Czasem zdarza się i tak, że dziecko w trudnych sytuacjach przejmuje funkcję rodzica, stara się nim opiekować, co najczęściej powoduje w niego ogromny stres.
Samobójstwa wśród najmłodszych
Ryszard Jabłoński z Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie zaznaczył, że zachowań samobójczych i samookaleczeń młodzieży szkolnej z roku na rok jest coraz więcej. W ostatnich latach przeżywamy epidemię samouszkodzeń, zwłaszcza wśród dziewcząt w wieku 12-15 lat.
Samobójstwa są drugą, pod względem częstości, przyczyną zgonów wśród dzieci i młodzieży do roku życia. Co 9 minut młody człowiek podejmuje próbę samobójczą, a co 90 min umiera w wyniku samobójstwa. Bardzo rzadko zdarzają się samobójstwa u dzieci poniżej 9 r.ż. Jednak, według statystyk Komendy Głównej Policji, nawet 4-5-latkowie podejmują takie próby. Głównie to wypadki komunikacyjne, czyli wbieganie na jezdnię. 26 proc. osób, które mają myśli samobójcze podejmują próby samobójcze. Wiele osób podejmuje nawet kilka prób. Natomiast 90 proc. spośród samobójców cierpi na depresję.
Co najważniejsze, aby przeciwdziałać zachowaniom autoagresywnym, należy m.in. wzmacniać zdrowie psychiczne nauczycieli. Chodzi też o zwiększenie poczucia własnej wartości uczniów, trenowanie u uczniów rozpoznawania i wyrażania własnych emocji oraz zapobieganie przemocy w szkole.
Do zachowań autodestrukcyjnych przyczyniają się m.in.: zaburzenia więzi pomiędzy rodzicami i dziećmi, poziom konfliktów w rodzinie, zaburzenia ról społecznych (matki i ojca), brak dyscypliny i kontroli lub nadmiernie surowa dyscyplina i kontrola, niejasny system wymagań wobec dziecka czy też brak konsekwencji w wychowaniu. Natomiast przyczynami samobójstw są np.: niskie poczucie wartości, poczucie bezradności, poczucie niezrozumienia, depresja czy też cyberprzemoc wśród rówieśników (cyberbullyng).
Osoba, która planuje samobójstwo coraz częściej o nim mówi. Może też mieć problemy z jedzeniem lub spaniem. Wycofuje się z kontaktów towarzyskich oraz traci zainteresowanie nauką, pracą, a także przestaje dbać o wygląd.
Osoby ze skłonnościami samobójczymi często skarżą się na poczucie beznadziejności. Rozwijający się kryzys tożsamości w okresie dojrzewania może prowadzić do dysfunkcji. W efekcie uczeń nie jest w stanie odpowiedzieć na pytanie o sens swego życia, o wybierane przez siebie wartości, a nawet w ogóle o dokonywanie jakichkolwiek wyborów. Istotną cechą kryzysu jest to, że często jest on subiektywną interpretacją sytuacji życiowych i własnych możliwości. Według Płużka kryzys egzystencjalny można podzielić na: etyczny, tożsamości i wartości. I właśnie ten ostatni dotyczy potencjalnych samobójców.
Z natury ludzie boją się bólu i go unikają. Jednak młode osoby mają też skłonność do samookaleczeń. Głównymi powodami są czynniki biochemiczne (zaburzenia gospodarki hormonalnej, padaczka, zespół jelita drażliwego) oraz uwarunkowania społeczne (rodzina, szkoła, koledzy). Niestety osoby samouszkadzające się są w grupie podwyższonego ryzyka i wiele z nich ostatecznie ginie w wyniku samobójstwa. Ryzyko wzrasta zwłaszcza w okresie destabilizacji i doświadczania sytuacji trudnej.
Wyniki przeprowadzonych, wśród polskich nauczycieli w latach 2014-2016, badań dotyczących samobójstw nie napawają optymizmem. Świadczą o niskim poziomie wiedzy i kompetencji w sytuacji zagrożenia życia lub zdrowia ucznia.
Agresja wśród uczniów
Prof. Mariola Bidzan z Uniwersytetu Gdańskiego mówiła o lęku, który znajduje się u podstaw agresji. „Lęk to proces wewnętrzny, niezwiązany bezpośrednio z zagrożeniem ani bólem. Wyprzedza on zagrożenia w przewidywaniu niebezpieczeństw”. W każdym okresie rozwoju człowiek ma inne lęki. U dorosłych może to być nie tylko lęk o byt, ale np. lek przed sukcesem. Roczne dziecko obawia się obcych osób. Natomiast dwulatek boi się zasnąć czy kąpać. Na pytanie skąd bierze się lęk nie ma jednoznacznej odpowiedzi. Jednak w pewnym stopniu jest on kształtowany już od najmłodszych lat przez rodziców. Przyczynami jego są też czynniki biologiczne (np. geny, choroby przebyte w dzieciństwie) i psychologiczne (np. niskie poczucie własnej wartości, zewnętrzne poczucie kontroli). Dołączają się do nich czynniki zewnętrze jak np. agresja ze strony rówieśników.
Prof. Bidzan opowiadała o podłożu agresji. To zachowania celowe, w których chodzi przede wszystkim o spowodowanie szkody lub obrażeń. W psychologii wyróżnia się dwa typy agresji – instrumentalna (racjonalna) oraz emocjonalna (impulsywna). Podłożem agresji mogą być zarówno czynniki biologiczne np. popęd, jak i społeczne. Zachowania agresywne objawiają się już od ok. 3 miesiąca życia. Chodzi o grymas na twarzy wyrażający złość. Niemowlęta zaczynają też np. szczypać czy ciągnąć za włosy rodzeństwo lub rodziców. Pierwsze zachowania są przypadkowe, ale kolejne już celowe. Trochę starsze dzieci płaczą lub krzyczą.
Z badań przeprowadzonych w Polsce w 2015 r. wynika, że nawet 42 proc. uczniów szkół podstawowych doświadczyło agresji epizodycznej, co 10. jest dręczony przez kolegów, a co 5. – codziennie.
Zwykle zaburzenia po raz pierwszy ujawniają się w niemowlęctwie, dzieciństwie lub w okresie dojrzewania. Należą do nich: zespół zaburzeń uwagi z nadaktywnością, zaburzenia opozycyjno-buntownicze oraz zachowania. U dzieci i młodzieży wyróżnia się trzy typy zaburzeń zachowania. Są to: opozycyjno-buntownicze z prawidłowym procesem socjalizacji, z nieprawidłowym procesem socjalizacji oraz ograniczone do środowiska rodzinnego. Mimo wielu negatywnych aspektów agresja ma też pewne korzyści. Chodzi mi. in. o walkę o byt, poczucie kontroli i zaangażowania, wyzwanie czy rozładowanie napięcia.
Czy istnieje fobia szkolna?
Dr n. med. Agata Cichoń-Chojnacka z Gdyńskiego Centrum Diagnozy i Terapii FASD (MOPS Gdynia) mówiła o tym, co powinno zaniepokoić w przypadku niechęci uczęszczania do szkoły. Dzieci nie chcą iść do szkoły, gdyż się boją, nie dają sobie rady, obawiają się nękania. Motywują to, też tym, że ich koledzy również opuszczają naukę. Niektórzy wolą zostać w domu i grać na komputerach. W takich wypadkach konieczne jest poznanie źródła problemu oraz diagnoza psychologiczna poszerzona o konsultację psychiatryczną. Najczęstsze diagnozy to: depresyjne zaburzenia zachowania, cechy osobowości nieprawidłowo kształtującej się, depresja młodzieńcza, zaburzenia lękowe (lęk separacyjny, fobia społeczna, uraz narcystyczny), zaburzenia reaktywne czy zespół Aspergera. Pacjenci zostają objęci terapią rodzinną, psychoterapią indywidualną, farmakoterapią. Bardzo ważna jest też współpraca ze szkołą.
Pomorski system opieki nad zdrowiem psychicznym dzieci młodzieży
Dr n. med. Izabela Łucka, konsultant wojewódzka w dziedzinie psychiatrii dzieci i młodzieży, mówiła o tym, że chory może być objęty opieką domową, leczeniem ambulatoryjnym. Niektórzy pacjenci przebywają na oddziałach dziennych w szpitalach, inni na ogólno-psychiatrycznych, zamkniętych, psychiatryczno-sądowych, w ośrodkach terapii uzależnień czy też w profilowanych hostelach.
Statystyka w województwie pomorskim
- 30 psychiatrów dziecięcych, w Polsce – 400
- w 2014 r. udzielono 33,5 tys. porad w 11 poradniach co oznacza, że Pomorze zajmuje 6. miejsce wśród województw (18, 9 tys. porad lekarskich, 12,3 tys. porad psychologicznych, 20 tys. porad innych terapeutów)
- najczęściej rozpoznawane są zaburzenia zachowania i hiperkinetycznej
- najwięcej porad dotyczyło zaburzeń odżywiania
- 5 – liczba porad udzielona jednemu pacjentowi
- 107 dni – czas oczekiwania w kolejce do poradni
- 5,5 proc. pacjentów było u jednego świadczenoniodawcy
- 88 proc. pacjentów było u trzech i więcej świadczeniodawców
- w 2014 r. – podjęto 159 prób samobójczych (5. miejsce w Polsce). W 2016 r. w Polsce według danych Komendy Głównej Policji było 475 prób samobójczych, z czego 103 zakończone zgonem.
